Áp lực cuộc sống hiện đại đang khiến các rối loạn tâm lý, đặc biệt là chứng lo âu, ngày càng trở nên phổ biến. Trong đó, hội chứng OCD – hay còn gọi là rối loạn ám ảnh cưỡng chế, là một trong những vấn đề sức khỏe tinh thần đáng được quan tâm. Vậy OCD là gì? Cùng Cốc Cốc khám phá chi tiết trong bài viết dưới đây nhé!
Nội dung chính
OCD là gì? (Rối loạn ám ảnh cưỡng chế)
OCD là viết tắt của cụm từ tiếng Anh Obsessive-Compulsive Disorder, dịch sang tiếng Việt là rối loạn ám ảnh cưỡng chế. Đây là một dạng rối loạn tâm thần, khiến người mắc liên tục bị quấy rầy bởi những suy nghĩ ám ảnh và buộc phải thực hiện một số hành vi lặp đi lặp lại để giảm bớt căng thẳng.
Hai đặc điểm chính của OCD:
- Suy nghĩ ám ảnh (Obsessions): Là những ý nghĩ, hình ảnh hoặc cảm giác không mong muốn nhưng cứ lặp đi lặp lại trong đầu. Chúng thường khiến người bệnh cảm thấy lo lắng, sợ hãi, hoặc thậm chí là ghê tởm. Ví dụ: luôn nghĩ tay mình đầy vi khuẩn dù vừa rửa sạch.
- Hành vi cưỡng chế (Compulsions): Là những hành động lặp đi lặp lại một cách bắt buộc – người bệnh không làm thì cảm thấy bất an. Ví dụ: rửa tay hàng chục lần, liên tục kiểm tra cửa đã khóa chưa, hay sắp xếp đồ vật theo một thứ tự “hoàn hảo”.
Đặc điểm và triệu chứng OCD là gì?
Hội chứng rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) không phải là vấn đề “nghiêm trọng một lúc rồi thôi”, mà thường diễn ra kéo dài, với các triệu chứng xuất hiện nhiều lần trong ngày. Mức độ nặng nhẹ của triệu chứng sẽ khác nhau tùy từng người, nhưng có một số dấu hiệu phổ biến mà bạn có thể dễ dàng nhận biết.
Rửa tay quá mức – dấu hiệu dễ thấy nhất
Một trong những biểu hiện điển hình nhất của OCD là nỗi ám ảnh với sự sạch sẽ, đặc biệt là hành vi rửa tay nhiều lần trong ngày.
Bạn có thể tự hỏi: “Rửa tay thường xuyên để phòng bệnh thì có gì sai?”
Thật ra, thói quen giữ gìn vệ sinh là tốt. Nhưng với người mắc OCD, việc rửa tay không còn là để vệ sinh đơn thuần, mà trở thành một hành vi cưỡng chế để giảm lo âu.
Dưới đây là những dấu hiệu cho thấy việc rửa tay có thể là triệu chứng của OCD:
- Bạn rửa tay lặp lại rất nhiều lần trong ngày, mỗi lần kéo dài lâu và phải dùng dung dịch sát khuẩn thật kỹ.
- Bạn cảm thấy tay “vẫn bẩn” dù vừa rửa xong, nên cứ rửa đi rửa lại liên tục.
- Bạn luôn lo lắng về vi khuẩn hoặc mầm bệnh, đến mức tưởng tượng nguy cơ ở khắp nơi như sợ bị lây HIV từ giỏ đựng hàng siêu thị, tay nắm cửa, hay tiền mặt.
- Bạn cảm thấy căng thẳng hoặc bứt rứt nếu chưa được rửa tay, ngay cả khi biết điều đó là phi lý.
Dọn dẹp nhà cửa bằng nguyên tắc cứng nhắc
Với nhiều người, việc dọn dẹp nhà cửa là một phần của thói quen sống sạch sẽ, ngăn nắp. Nhưng với người mắc hội chứng OCD (rối loạn ám ảnh cưỡng chế), hành vi dọn dẹp không còn đơn giản nữa, nó trở thành một nghi thức bắt buộc, phải thực hiện theo những nguyên tắc cứng nhắc và khó thay đổi.
Ví dụ thực tế:
- Mỗi ngày phải lau nhà đúng một lần, không được bỏ sót.
- Quần áo dơ không được để quá 3 ngày, dù chưa đầy máy giặt.
- Rác phải luôn đặt đúng vị trí ngoài cổng – lệch vài centimet cũng khiến bạn khó chịu.
- Căn nhà phải sạch đến từng ngóc ngách, không khí phải trong lành, không bụi, không mùi.
Những dấu hiệu cho thấy đây có thể là OCD:
- Bạn không thể ngừng dọn dẹp, kể cả khi đang rất mệt mỏi hoặc bận rộn.
- Bạn luôn lo sợ nhà có vi trùng, ngay cả khi vừa dọn xong.
- Bạn mua sắm rất nhiều dụng cụ vệ sinh, chất tẩy rửa, khử mùi… để cảm thấy an tâm.
- Bạn cảm thấy bức bối, lo âu hoặc sợ hãi nếu không dọn dẹp đúng như “quy tắc” đã đặt ra.
Đây không còn là thói quen dọn dẹp đơn thuần nữa – mà là một hành vi cưỡng chế, xuất phát từ nỗi ám ảnh về sự bẩn, vi khuẩn hoặc sự không hoàn hảo. Người mắc OCD thường cảm thấy bất an nếu không thực hiện đúng trình tự hoặc quy tắc vệ sinh của mình, dù điều đó không thực sự cần thiết.
Cảm giác cần phải kiểm tra
Bạn đã từng hoàn thành một việc gì đó nhưng vẫn cảm thấy chưa yên tâm, rồi quay lại kiểm tra lần nữa… rồi lại lần nữa? Việc này có thể bắt nguồn từ tính cách tỉ mỉ, cẩn trọng. Tuy nhiên, nếu hành vi kiểm tra lặp đi lặp lại gây cản trở sinh hoạt, đó có thể là dấu hiệu của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD).
Theo thống kê, khoảng 30% người mắc OCD có hành vi kiểm tra lặp lại. Hãy xem bạn có đang gặp những dấu hiệu sau không:
- Thường xuyên bị trễ giờ vì cứ phải kiểm tra bếp ga, công tắc điện hay khóa cửa nhiều lần trước khi ra khỏi nhà.
- Kiểm tra cùng một việc quá 3 lần, dù bạn biết rõ mình đã làm rồi.
- Trễ hạn công việc do mất thời gian kiểm tra đi kiểm tra lại từng chi tiết nhỏ.
- Lo lắng, bứt rứt nếu không được kiểm tra đúng số lần mà bạn “đặt ra”.
Nỗi ám ảnh về những con số
Trong đời sống thường ngày, nhiều người tin vào các con số “may mắn” hay “xui xẻo” theo phong thủy, tâm linh hoặc thói quen cá nhân. Tuy nhiên, nếu bạn cảm thấy bản thân bị ám ảnh quá mức với những con số, luôn bị thôi thúc phải đếm, kiểm tra hoặc né tránh những con số nhất định, thì đó có thể là dấu hiệu của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD).
Đây là một dạng đặc biệt của OCD, trong đó người bệnh có nỗi sợ hoặc niềm tin phi lý liên quan đến các con số, đến mức nó ảnh hưởng đáng kể đến sinh hoạt hàng ngày.
Một số dấu hiệu nhận biết:
- Bạn thường xuyên đếm mọi thứ không cần thiết, như số bậc cầu thang, số ô cửa sổ, số chữ trong câu nói hoặc số người trong phòng.
- Bạn cảm thấy lo lắng, bất an khi vô tình gặp những con số bạn cho là không may mắn (ví dụ như số 4, 7 hoặc 13).
- Bạn luôn phải làm mọi việc theo một số lượng “đúng quy tắc”, chẳng hạn như rửa tay đúng 6 lần, gõ cửa 3 cái, hoặc bật tắt công tắc đến khi đạt số chẵn.
- Những suy nghĩ liên quan đến con số “không hợp” khiến bạn bị phân tâm, mệt mỏi hoặc mất thời gian đáng kể trong ngày.
Khả năng tổ chức tốt
Người mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) thường được biết đến là những người cầu toàn và chú trọng từng chi tiết. Nhờ đó, họ thường có khả năng tổ chức và sắp xếp công việc rất tốt. Mọi thứ quanh họ luôn được sắp đặt gọn gàng, cân đối và theo một trật tự nhất định. Không chỉ là thói quen gọn gàng, người OCD còn bị thôi thúc phải làm mọi thứ đối xứng, “đúng số” và vừa mắt, nếu không sẽ cảm thấy bất an hoặc khó chịu.
Tuy nhiên, phía sau khả năng tổ chức đáng nể ấy, cũng có những khó khăn âm thầm mà người bệnh phải đối mặt, chẳng hạn:
- Bạn thường khiến người khác cảm thấy bị áp lực hoặc khó chịu vì yêu cầu quá cao, quá chi tiết trong cách làm việc hoặc sinh hoạt.
- Bạn mất quá nhiều thời gian để hoàn thiện từng việc nhỏ, dẫn đến chậm trễ hoặc quá tải công việc.
- Việc sắp xếp mọi thứ gọn gàng, cân đối không hẳn là vì sở thích, mà là một cách để bạn kiểm soát sự lo lắng – nếu mọi thứ không đúng “chuẩn”, bạn cảm thấy bức bối, bất an.
Sợ hãi bạo lực quá mức
Sợ hãi trước bạo lực là phản ứng bình thường. Tuy nhiên, với người mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), nỗi sợ này có thể trở nên quá mức và phi lý, ảnh hưởng lớn đến cuộc sống hàng ngày.
Một số biểu hiện thường gặp:
- Luôn lo rằng người thân sẽ phản ứng dữ dội hoặc dùng bạo lực nếu mình làm sai.
- Ám ảnh con cái sẽ bị bắt nạt, đánh đòn hoặc gặp kẻ xấu khi đi học.
- Sợ bị tấn công, xâm hại khi ra đường, dù không có dấu hiệu nguy hiểm.
Để giảm bớt lo âu, người bệnh thường có hành vi cưỡng chế như: gọi điện liên tục để kiểm tra an toàn, tránh đến nơi công cộng, hoặc không dám ra khỏi nhà.
Nếu những nỗi sợ này lặp đi lặp lại và gây ảnh hưởng đến sinh hoạt, đó có thể là dấu hiệu của OCD – và bạn nên tìm đến chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ sớm.
Ám ảnh về tình dục
Ham muốn tình dục là điều bình thường, nhưng với người mắc rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), những suy nghĩ tình dục có thể trở thành nỗi ám ảnh không mong muốn và gây lo âu.
Người bệnh thường bị tấn công bởi các ý nghĩ tình dục trái với mong muốn thật sự, như:
- Tưởng tượng quan hệ với người lạ, người cùng giới hoặc trẻ em.
- Suy nghĩ nhạy cảm về đồng nghiệp, khách hàng hoặc người không phù hợp.
Điều quan trọng là họ không hề muốn nghĩ đến những điều đó, nhưng lại không thể ngăn được, dẫn đến cảm giác tội lỗi, sợ hãi và xấu hổ.
Dằn vặt về các mối quan hệ
Người mắc OCD thường bị ám ảnh quá mức với suy nghĩ rằng mình đã làm tổn thương người khác hoặc gây ảnh hưởng đến mối quan hệ, dù chỉ là từ những mâu thuẫn nhỏ.
Một số biểu hiện:
- Lo lắng dai dẳng vì trót nói điều không hay với đồng nghiệp hoặc cấp trên.
- Cảm thấy day dứt, áy náy khi làm ai đó buồn mà không biết cách sửa sai.
- Bất an, mất ngủ vì lỡ lớn tiếng với người thân.
Người bệnh thường muốn biết ngay suy nghĩ của đối phương để cảm thấy yên tâm, và nếu không được “xác nhận”, họ sẽ tiếp tục tự trách và dằn vặt mình.
Tìm kiếm sự bảo đảm
Một biểu hiện phổ biến của rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là sự thiếu chắc chắn trong suy nghĩ, khiến người bệnh luôn cảm thấy cần phải xác nhận lại mọi việc. Để cảm thấy yên tâm, họ thường xuyên hỏi ý kiến người khác, kể cả với những quyết định nhỏ nhặt trong cuộc sống.
Dấu hiệu nhận biết:
- Bạn thường xuyên hỏi nhiều người về cùng một vấn đề, dù đó chỉ là việc đơn giản như chọn món ăn, mua quần áo hay viết email.
- Khi không thể hỏi ý kiến ai, bạn bắt đầu lo lắng quá mức, sợ rằng mình sẽ làm sai hoặc bị người khác đánh giá, chê cười.
- Cảm giác bất an chỉ dịu lại khi có người xác nhận rằng bạn “làm đúng” hoặc “không sao cả”.
Ghét ngoại hình của mình
Một dạng rối loạn khác thường gặp ở người mắc OCD là mặc cảm ngoại hình, hay còn gọi là Body Dysmorphic Disorder (BDD). Người bệnh luôn cảm thấy bản thân có khiếm khuyết về vẻ ngoài, dù điều đó không hề rõ ràng với người xung quanh.
Dấu hiệu thường thấy:
- Bạn không tin vào lời khen của người khác và luôn cho rằng mình xấu hoặc có “vấn đề” về ngoại hình.
- Bạn có thể dành hàng giờ mỗi ngày để soi gương, tập trung vào một chi tiết như mũi, da, tóc, cân nặng,… và cảm thấy nó “khác thường” hoặc “không cân đối”.
- Bạn né tránh các cuộc gặp gỡ xã hội vì cho rằng ngoại hình mình không đủ tốt, thậm chí tránh chụp hình, tham gia sự kiện hoặc đến nơi đông người.
Nguyên nhân hội chứng OCD là gì?
Dù chưa xác định được nguyên nhân chính xác gây ra rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD), các nhà khoa học cho rằng tình trạng này có thể xuất phát từ nhiều yếu tố kết hợp:
- Di truyền: Người có người thân mắc OCD (như cha mẹ, anh chị em) có nguy cơ cao hơn bị rối loạn này.
- Sang chấn tâm lý: Trải qua biến cố lớn như bị bắt nạt, lạm dụng, mất người thân hoặc căng thẳng sau sinh có thể khởi phát triệu chứng OCD.
- Bất thường não bộ: Một số vùng não hoạt động quá mức hoặc thiếu hụt serotonin – chất điều hòa cảm xúc – cũng liên quan đến OCD.
- Tính cách: Người cầu toàn, ưa kiểm soát, đặt tiêu chuẩn cao cho bản thân dễ có nguy cơ phát triển rối loạn này, đặc biệt khi gặp căng thẳng kéo dài.
Cách chẩn đoán người mắc OCD
Chẩn đoán rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) không luôn dễ dàng, vì triệu chứng có thể giống các rối loạn tâm lý khác như lo âu hoặc trầm cảm. Các bước bao gồm:
- Đánh giá tâm lý: Chuyên gia sẽ trao đổi về suy nghĩ, cảm xúc và hành vi để xác định mức độ ám ảnh và cưỡng chế ảnh hưởng đến cuộc sống.
- Áp dụng tiêu chí DSM-5: Bác sĩ sử dụng hệ thống chẩn đoán chuẩn quốc tế (DSM-5) do Hiệp hội Tâm thần Hoa Kỳ phát hành.
- Khám sức khỏe tổng quát: Để loại trừ các nguyên nhân y khoa khác có thể gây ra triệu chứng tương tự.
OCD có nguy hiểm không?
Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là một bệnh lý tâm thần nghiêm trọng, không chỉ đơn giản là thích sạch sẽ hay gọn gàng. Nếu không được điều trị, OCD có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng sống của người bệnh ở nhiều khía cạnh:
Ảnh hưởng đến công việc, học tập và đời sống
Người mắc OCD thường dành hàng giờ mỗi ngày để đối phó với các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế như kiểm tra, rửa tay, sắp xếp đồ đạc… Điều này khiến họ khó tập trung, hiệu suất làm việc giảm sút, dễ đi trễ hoặc mất kết nối xã hội. Họ cũng có xu hướng né tránh bạn bè, đồng nghiệp vì xấu hổ hoặc sợ bị đánh giá, dần dần rơi vào trạng thái tự cô lập.
Dễ dẫn đến trầm cảm và lo âu nếu không điều trị
OCD khiến người bệnh thường xuyên sống trong trạng thái lo lắng, căng thẳng. Theo nghiên cứu, có tới 45% người mắc OCD đồng thời bị trầm cảm. Cảm giác bất lực khi không kiểm soát được suy nghĩ hoặc hành vi khiến nhiều người rơi vào vòng xoáy của trầm cảm, mất ngủ, hoảng loạn. Việc điều trị càng chậm trễ, nguy cơ mắc thêm các rối loạn tâm thần khác càng cao.
Gia tăng cảm giác tuyệt vọng, tự cô lập
Sống với OCD lâu dài mà không được điều trị có thể khiến người bệnh mất hy vọng, cảm thấy như không thể thoát khỏi tình trạng hiện tại. Theo thống kê, hơn 60% người mắc OCD từng có ý nghĩ tự tử, và khoảng 1/4 từng cố gắng thực hiện. Tình trạng tự cách ly khỏi xã hội cũng khiến họ càng cô đơn, tuyệt vọng và dễ rơi vào khủng hoảng tâm lý.
Những hiểu lầm phổ biến về OCD
Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) là một bệnh lý tâm thần phức tạp, nhưng lại thường bị hiểu sai hoặc xem nhẹ. Dưới đây là những hiểu lầm phổ biến nhất mà nhiều người vẫn nhầm lẫn khi nói về OCD.
Người mắc OCD thì thích sạch sẽ, gọn gàng
Đây là quan niệm sai lầm. Thực tế, không phải ai ngăn nắp, thích lau dọn cũng mắc OCD – và cũng không phải tất cả người mắc OCD đều ám ảnh với việc sạch sẽ.
Nhiều người hay đùa rằng “tôi bị OCD” khi họ đang sắp xếp lại bàn làm việc hoặc lau nhà, nhưng điều đó không phản ánh đúng bản chất bệnh lý. Người mắc OCD không làm việc đó vì thích, mà vì nếu không làm, họ sẽ rơi vào trạng thái lo âu dữ dội, bứt rứt và căng thẳng tột độ. Họ bị ép buộc bởi chính nỗi ám ảnh trong đầu mình, chứ không phải vì yêu sự hoàn hảo.
OCD là sợ vi khuẩn, sợ dơ, rửa tay liên tục
Sợ vi khuẩn và vệ sinh quá mức chỉ là một trong nhiều dạng ám ảnh mà người mắc OCD có thể gặp phải. Trên thực tế, OCD rất đa dạng, với các suy nghĩ ám ảnh phổ biến bao gồm:
- Sợ nhiễm bệnh, vi trùng, chất bẩn
- Sợ gây hại cho bản thân hoặc người khác
- Sợ vi phạm đạo đức, pháp luật
- Ám ảnh về các con số, màu sắc, từ ngữ “xui xẻo”
- Không mong muốn quan hệ tình dục
- Lo sợ điều xui rủi sẽ xảy ra nếu không làm đúng “nghi thức” nào đó
Những suy nghĩ này thường kèm theo các hành vi cưỡng chế (compulsions) như kiểm tra, rửa tay, sắp xếp đồ vật hoặc cầu nguyện liên tục để giảm lo âu. Nhưng cũng có trường hợp, những hành vi cưỡng chế chỉ diễn ra trong suy nghĩ, không thể hiện rõ bên ngoài.
Dễ nhận ra người mắc OCD
Không hẳn vậy. Nhiều người mắc OCD che giấu rất tốt các triệu chứng của mình, đặc biệt là khi họ đang được điều trị. Một số người còn không nhận ra mình đang bị OCD vì triệu chứng không giống với hình dung phổ biến (như lau dọn hoặc kiểm tra liên tục).
Một dạng ít được biết đến là Pure-O – người bệnh chỉ trải qua các suy nghĩ ám ảnh bên trong đầu mà không có hành vi cưỡng chế rõ ràng. Điều này khiến họ dễ bị bỏ sót trong chẩn đoán và thường phải sống trong âm thầm, lo lắng kéo dài.
Chỉ cần thư giãn, đừng nghĩ nữa là khỏi
OCD không phải là do yếu tinh thần hay thiếu bình tĩnh, mà là một rối loạn tâm thần thực sự. Những lời khuyên như:
- “Thư giãn đi, đừng lo nữa.”
- “Chỉ cần ngưng rửa tay là được mà.”
- “Tôi đã tắt bếp rồi, khỏi kiểm tra lại.”
- “Sao không vứt mấy thứ này đi?”
… thường không giúp gì, mà còn khiến người bệnh cảm thấy bị đánh giá, hiểu lầm và cô lập hơn.
Người mắc OCD biết suy nghĩ hoặc hành vi của mình là phi lý, nhưng họ không thể dừng lại được. Họ cần sự thấu hiểu và điều trị đúng cách, chứ không chỉ đơn giản là “nghĩ tích cực lên”.
Cốc Cốc hy vọng qua bài viết này, bạn đã hiểu rõ hơn OCD là gì. Dù biểu hiện của OCD có thể khác nhau ở mỗi người, nhưng nếu quan sát kỹ, chúng ta vẫn có thể nhận ra và đồng hành cùng người bệnh vượt qua những khó khăn này.
